قسمت اول معرفي تفصيلي مفسران خطه فارس ارائه گرديد. در آن قسمت بيست و يک نفر از مفسران قرآني همراه با آثار تفسيري و قرآني آنها معرفي گرديده بودند. اکنون در اين قسمت به معرفي چهارده نفر ديگر از مفسران قرآني خواهيم پرداخت از جمله شخصيت هاي قرآني که در اين شماره به آنها پرداخته شده است: ملاصدراي شيرازي، فيروزآبادي و آيه الله العظمي مکارم شيرازي مي باشند.

22-شيرازي حويزي، عبد علي بن جمعه متوفاتي سال 1112: (1)
وي متولد حويزه از توابع خوزستان بوده و در شيراز سکونت داشته و سيد نعمت الله جزايري از جمله شاگردان وي است که در شيراز نزد او تلمذ نموده است، جزايري در اين باره گفته: (2) (و کنت حاضرا في المسجد الجامع في شيراز و کان استاذ المجتهد الاشيخ جعفر البحراني و الشيخ المحدث صاحب جوامع الکلم قدس الله روحيهما يتناظران في هذه المسأله في جواز الاحکام من القرآن فانجر الکلام بينهما حتي قال له الفاظل المجتهي ما تقول في معني قل هو الله احد فهل تحتاج في فهم معناها الي الحديث فقال نعم لأنا لا نعرف معي الاحديه و لا الفرق بين الاحد و الواحد و نحو ذلک) منظور از فاضل مجتهد در عبارت ياد شده حويزي مورد بحث احتمال داده شده است. حر عاملي از دانشمندان معاصر وي بوده و درباره او گفته:(3) (ساکن شيراز کان عالما فاضلا فقيها محدثا ثقه ورعا شاعرا اديبا جامعا للعلوم و الفنون معاصرا)
وي آثار و تأليفات چندي دارد، از جمله (تفسيرنورالثقلين) که در آن با استفاده از روايات کتب معتبر نظيرکافي، علل الشرايع، من لا يحضره الفقيه، تفسيرعلي بن ابراهيم قمي، معاني الاخبار و ... به تفسير آيات قرآن اقدام شده است. تفسير ياد شده در پنج جلد بوده و بارها و از جمله در سال 1412 ق به چاپ رسيده است.
23-شيرازي، محمد جعفر بن زين العابدين:(4)
از دانشمندان معاصر،يکي از اکابر و کاوشگران حديث و قرآن در قرن چهاردهم و اوايل قرن پانزدهم هجري باشد. آثار و تأليفات در اين باره عبارتند از: (تحفه الخواص في تفسير سوره الاخلاص)، (مطلع الانوار)، (مفاتيح الصابرين)
24- شيفتکي شيرازي، علي بن عبدالله: متوفاي سال 907 (5):
وي از فقها و نحويون شافعي و از بزرگان علماي عصر خويش است که اوايل سلطنت شاه اسماعيل صفوي اول را درک کرده و نزد اساتيدي چون محي الدين و مولي قوام الدين کباري درس خوانده و آثار و تصانيفي دارد، از جمله آثار وي تفسير آيات الاحکام است. افندي (رياض العلماء 108/4) به نقل از تاريخ حسن بيک روملو تفسير ياد شده را به شيفتکي منسوب دانسته است.
25-شيرازي، ابراهيم بن محمدبن ابراهيم متوفاي سال 1070 در شيراز:(6)
فرزند ملاصدراي شيرازي و از شاگردان وي است و نعمت الله جزايري از جمله شاگردان وي مي باشد، او مورد مدح و ستايش ديگران قرار گرفته، وي آثار و تأليفاتي دارد که از جمله آنها (العروه الوثقي في تفسير القرآن) که به فارسي بوده و شرح بر تفسير العروه الوثقي استاد خود شيخ بهائي است. و رساله در تفسير آيه الکرسي، که رساله عميق و ارزشمندي توصيف شده است و نيز حاشيه بر تفسير زمخشري.
26- شيرازي، مفيد بن ميرزا محمد کاظم بن شيخ عبدالنبي معاصر فرصت شيرازي و از اساتيد وي و متخلص به داور و متوفاي پس از سال 1310:(7)
در اوايل حال به تحصيل علوم صوريه و معنويه مشغول گرديده،چندي امامت جمعه و جماعت شيراز بر عهده داشته، پس از آن براي به دست آوردن خلوت راهي کرمان شده و به رياضت مشغول شده و بعد از آن به مشهد مقدس رفته و دوباره به شيراز مراجعت نموده است و به درخواست و اصرار اهل تحصيل علوم مختلف حکمت، کلام، فلسفه، فقه، اصول، تفسير و ... را تدريس کرده است، آثار و تأليفات زيادي از او به جاي مانده است، از جمله تفسير آياتي که در قطرالندي به آنها استناد شده است به عربي،حواشي بر تفسير صافي
27-صدرالمتألهين شيرازي، محمد بن ابراهيم متولد 909 در شيراز و متوفاي سال 1050 در بصره: (8)
وي از حکما و فلاسفه بسيار مشهور ايراني است که در شيراز متولد شده و دوران جواني خود را در آنجا سپري نموده و در نزد پدر خود کسب علم نموده، پس از آن راهي اصفهان شده و نزد اساتيد بزرگي چون شيخ بهائي، ملاصدرا درس خوانده، بعد از آن به قم رفته و در آنجا به عبادت و رياضت مشغول شده و پس از مدتي دوباره به شيراز بازگشته و تا آخر عمر در آنجا به تدريس مشغول شده، نقل شده که هفت بار پياده به مکه مشرف شده و در بار هفتم در بصره وفات يافته و در همان جا مدفون شده است.
وي علاوه بر آثاري نظير الاسفار الاربعه، شواهد الربوبيه، الحکمه العرشيه و ... آثار چندي در زمينه تفسير دارد که عبارتند از:
تفسيرسوره الحمد، تفسير سوره البقره (ناقص)، تفسير آيه الکرسي، تفسير آيه النور، تفسير سوره الواقعه، تفسير سوره يس، تفسير سوره الطارق، تفسير سوره الحديد، تفسير سوره الجمعه، تفسير سوره الاعلي، تفسير سوره الضحي، تفسير سوره الزلزال، تفسير سوره توحيد؛تفسير آيه (و تري الجبال تحسبها جامده) که در آخر مجموعه تفاسير وي به همراه سور فوق با تحقيق محمد خواجوي به چاپ رسيده است.
اسرار الآيات و انوار البينات که در مجموعه تفاسير وي به همراه موارد فوق به چاپ رسيده است.

تفسير سوره آل عمران که برخي از صاحبان تراجم(9) از آثار وي بر شمرده اند اما در مجموعه تفاسير وي به چشم نمي خورد.
ملاصدرا اغلب سوره ها و آيات را مورد مطالعه و شرح و بسط قرار مي دهد. نخست به شرح و توضيح مفردات آيه مي پردازد،آنگاه به اختلاف قرائتها و ذکر اقوال و آرا توجه پيدا کرده و کلمه حق و مقصد مورد انتخاب خود را بر مي گزيند. تفاسير بيضاوي، کشاف، احياناً فخر رازي و تفسير نيشابوري و مجمع البيان مورد عنايت او قرار دارد. پس از مطالعه تفاسيرفوق، به تبيين معاني و تشريح لطايف و زيبائيها و حقايق قرآن مي پردازد. او دريافت شخصي خود را از آيات مطرح مي سازد و بر اين باور است که قرآن غذاي روحي آسماني است که هر کس به سهم خود و طبق درک و شعور خويش از معارف عاليه آن بهره و نصيبي دارد.
28-علايي شيرازي حنفي، علي بن محمد متوفاي سال 945: (10)
معروف به ابن شيرازي، مفسري حنفي است کتابهايي دارد از جمله اسأله القرآن و اجوبتها، و حاشيه بر تفسير بيضايي که به نام (مصباح التعديل في کشف انوار التنزيل) موسوم است و در سال 945 از تأليفات آن فراغت حاصل شده است.
29-الفارسي الفسوي، ابوعلي حسن بن علي بن احمد، متولد 288 و متوفاي 377: (11)
ابوعلي فارسي نحوي و لغوي ايراني، از ادباي بزرگ شيعه و پيشواي علماي نحو زمان خود بوده است. وي معاصر با شيخ مفيد و متنبي، شاعر معروف است. سيد رضي نحو را از او آموخت و فارسي در اواخر عمر به ناحيه فارس رفت و از همنشينان عضدالدوله بويهي شد و کتاب الايضاح و التکمله را در نحو براي او نوشت. ابن جني، صاحب بن عباد جوهري، قاضي ابوالقاسم قنوخي، ابو محمد فزاري نحوي و خود عضد الدوله بويهي همه از شاگردان اويند. فارسي بيش از 130 اثر ادبي از خود به يادگار گذاشت و بيشتر آثار وي مي توانست در آن زمان به عنوان متون درسي در حوزه هاي علميه شيعه در قلمرو آل بويه، بخصوص در بغداد مورد استفاده قرار گيرد، از جمله آثار ابوعلي فارسي کتاب تفسير وي است. او بر تفسير ابوعلي جبايي متکلم معتزلي که تفسير کلامي است شرحي نوشته با نام (التتبع لکلام ابي علي الجبائي في التفسير) که حدود صد برگ بوده است. شيخ طوسي در تفسير التبيان خود به صورت فراوان از اين کتاب نقل قول مي کند.
30-الفامي الشيرازي، عبدالوهاب بن محمدبن عبدالوهاب متولد 414 و متوفاي 500 در شيراز:
فقيه شافعي مذهب و از اهالي شيراز است که در ربيع الثاني سال 483 ق براي تدريس در نظاميه بغداد وارد بغداد شده است، در هنگام ورود وي به بغداد حسين بن محمد طبري مفتي شافعيه مدرس نظاميه بوده است و پس از يکسال توسط نظام الملک از کار تدريس نظاميه بر کنار شده است. (12)
تأليفات و آثار چندي دارد، به گونه اي که خودش در طي هفتاد سال هشتاد اثر تأليف ازجمله آنها تفسير القرآن وي است و در آن صد هزار بيت را براي شاهد مورد استفاده قرار داده است. (13)
31-الفيروزآبادي، ابوطاهر مجد الدين محمد بن يعقوب بن محمد متوفاي سال 817 يا 816 در زبيد يمن: (14)
از فضلا و دانشمندان ايران از خطه فيروز آباد فارس است، وي در هفت سالگي در کازرون حافظ قرآن شده و در هشت سالگي وارد شيراز شده و از علماي آنجا کسب علم نموده و آن گاه به واسط و بغداد رفته است، مدتي نيز به شام و قاهره و بلاد روم به خدمت سلطان مراد خان در آمده و در سال 796 وارد زبيده يمن شده و بيست سال در آنجا سکونت گزيده است به مکه و مدينه و طائف نيز رفته و مدتي مجاور مکه شده است و در نهايت در زبيده در سال 817 يا 816 در حالي که منصب قضاوت را داشته وفات يافته است. فيروز آبادي آثار و تأليفات چندي دارد از جمله (القاموس)، (شرح البخاري)، (تنوير المقياس من تفسير ابن عباس) اين تفسير که منسوب به ابن عباس است توسط فيروزآبادي تنظيم شده است. (15)و بارها در مکه به چاپ رسيده است. ابن عباس عموزاده پيامبر (ص) و از بزرگان صحابه است و نيز از شاگردان حضرت علي (ع) و از دوست داران و مخلصين اوست، پيامبر (ص) در حقش دعا نموده که او فقيه در دين شود، در تفسير و حديث و فقه سر آمد ديگران شد.
31-فيروزآبادي، محمد: از دانشمندان قرن چهاردهم و اوايل قرن پانزدهم و متوفاي سال 1414ق:
ايشان آثار گرانبهايي از خود به يادگار گذاشته است که اغلب در زمينه هاي فقهي و تفسيري مي باشند و اکثر آنها هنوز به طبع نرسيده است از جمله ايشان کتاب (کفايه المفسرين) پيرامون تفسير آيات قرآن مي باشد.
32- قطب شيرازي، محمودبن مسعود متولد 634 در شيراز و متوفاي رمضان 710 در تبريز: (16)
به قولي خواهر زاده سعدي شيرازي است، در نزد پدرش در شيراز که پزشک بوده درس خوانده، پس از آن نزد خواجه نصيرطوسي رفته و از او کسب علم نموده، داخل روم شده و قضاوت سيواس و ملطيه را بر عهده گرفته است. مدتي به شام رفته و آنگاه ساکن تبريز شده تا آن که در آنجا وفات يافته است. وي که شافعي مذهب بوده در علوم زيادي نظير تفسير، فقه، اصول، رياضيات، منطق، حکمت، طب، هيأت و غير آن تبحر داشته است. آثار و تأليفات چندي دارد، از جمله آنها عبارتند از: مشکلات التفاسير، فتح المنان في تفسير القرآن که نزديک چهل جلد مي باشد.
33-مرادي شيرازي، محمدحسين بن علي مراد متوفاي 1287 ق:
از دانشمندان سده 13 هستند. کتاب تفسير ايشان در سال 1281 انجام يافته است. اين تفسير پيرامون سوره مبارکه الجمعه مي باشد. آغاز آن چنين است: (الحمد الله رب العالمين مالک يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائکه المقربين) در آغاز آن مولف اسم و نسب خود را ذکر کرده است و از آن به عنوان شرح تعبير آورده است. آنچه به ذهن خود رسيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحکما حکيم ملاعلي نوري و استاد اسماعيل خواجوئي شنيده است به ثبت رسانده است. نسخه اي از آن پيش حاج ميرزا باقر آقا قاضي تبريزي جد قاضي ها مي باشد.
34-ميرزا باباي حسيني شيرازي، ابوالقاسم بن عبد النبي متخلص به راز،از دانشمندان سده چهاردهم (چاپ 1399 ه ق):
ايشان کتابي در زمينه تفسير دارند موسوم به (آيات الولايه)اين کتاب به زبان فارسي بوده و در هزار و يک آيه قرآن مجيد است که به عقيده مولف در حق ائمه اطهار(ع) نازل شده است. مولف عارف آن کتاب را با مقدمه اي همراه با قصيده اي بلند آغاز کرده است. سپس در متن کتاب آياتي را که در باب ولايت حضرت علي (ع) و خاندان وي نازل گشته است يک يک برشمرده و در هر مورد نظر مفسراني چون: طبري، بيضاوي، قمي، گازر و ديگران را آورده است سپس احاديثي را که به مناسبت آن موضوع روايت شده، نقل کرده است، آنگاه موضوع ولايت را با مضامين آيات و احاديث منطبق ساخته است اين کتاب که بنا به ماده تاريخ آن (بلغ العلي بکماله) در 1271 ق (1855 م) تأليف يافته در دو جلد مطابق 1905م چاپ سنگي شده است. جلد اول مشتمل بر مقدمه و تفسير و تاويل آياتي برگرفته از آغاز تا اواخر سوره انبياء، جلد دوم از اواخر انبيا تا سوره اخلاص است و سپس متن سوره النورين و سوره الولايه آمده است. با توجه به تأليفات مشابه نظير ترجمه الخواص و مصابيح الظلام و ... و به نظر مي رسد که از سده دهم ه ق تاليف اين گونه کتابها اندک اندک رواجي داشته است.
35-مکارم شيرازي، ناصر از مجتهدان و مراجع تقليد و دانشمند معاصر:
آيه الله مکارم شيرازي در سال 1345 ه ق در شيراز در خانواده مذهبي چشم به جهان گشوده و تحصيلات ابتدائي و دبيرستان خود را در اين شهر به انجام رسانده، در حدود 14 سالگي دروس ديني را در (مدرسه آقا بابا خان شيراز) آغاز و در مدت اندکي نيازهاي خود را از صرف، نحو، منطق، معاني، بيان و بديع به پايان رسانيد. مجموع دروس مقدماتي و سطح متوسط و عالي را در مدتي نزديک به چهارسال به اتمام رساند و در هجده سالگي حاشيه اي بر (کفايه الاصول) آخوند خراساني نوشت پس از آن وارد حوزه علميه قم شد و قريب پنج سال از جلسات علمي و درسي اساتيد بزرگ آن زمان مانند حضرت آيت الله العظمي بروجردي و آيات بزرگ ديگر بهره گرفتند، در سال 1369 در دروس اساتيد عالي مقام و بزرگي همچون آيات عظام: آقاي حکيم و آقاي عبدالهادي شيرازي و سيد ابوالقاسم خوئي (قدس الله اسرارهم) شرکت جست و در سن 24 سالگي به اخذ اجازه اجتهاد مطلق از محضر دو نفر از آيات بزرگ نجف نائل شدند. معظم له آثار و تأليفات ارزشمند متعددي دارند،برخي از آثار ايشان مربوط به قرآن يا تفسير قرآن است، از جمله ترجمه قرآن و آيات ولايت در قرآن، سوگندهاي پربار قرآن و مثال هاي زيباي قرآن در دو جلد و تفسيرنمونه، الا مثل في تفسير کتاب الله المنزل و ... تفسير نمونه؛ که زير نظر ايشان و با همکارجمعي از نويسندگان از جمله محمدرضا آشتياني و امامي شيرازي متولد سال 1360 ق و محسن قرائتي و ديگران تدوين شده - تفسير روان و ساده اي است که به دليل مزاياي زياد آن مورد استقبال فراوان قرار گرفته و درباره مزايا و ويژگي هاي آن چنين گفته شده : (17)
1-از آنجا که قرآن کتاب زندگي و حيات است، در تفسير آيات بجاي پرداختن به مسائل ادبي و عرفاني و مانند آن، توجه خاصي به مسائل سازنده زندگي مادي و معنوي و بويژه مسائل اجتماعي شده و به اندازه کافي روي مسائلي که تماس نزديک با حيات فرد و اجتماع دارد تکيه گرديده است.
2-به تناسب عناويني که در آيات مطرح مي شود در ذيل هر آيه بحث فشرده و مستقل درباره موضوعاتي مانند ربا، بردگي، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحريم قمار، شراب، گوشت خوک و ارکان و اهداف جهاد اسلامي و مانند آن آمده است تا خوانندگان در يک مطالعه اجمالي ازمراجعه به کتابهاي ديگر بي نياز گردند.
3-کوشش شده، ترجمه ذيل آيات، روان، سليس و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.
4-بجاي پرداختن به بحث هاي کم حاصل، توجه مخصوصي به ريشه لغات و شأن نزول آيات که هر دو در فهم دقيق معاني قرآن مؤثر هستند شده است.
5-اشکالات و ايرادات و سوالات مختلفي که گاهي در پيرامون اصول و فروع اسلام مطرح مي گردد به تناسب هر آيه طرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گرديده است مانند شبهه آکل و مأکول، معراج، تعدد زوجات، عات تفاوت ارث زن و مرد، تفاوت ديه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احکام، جنگها و غزوات اسلامي، آزمايشهاي گوناگون الهي و دهها مسأله ديگر بطوري که هنگام مطالعه آيات، علامت استفهامي در ذهن خواننده عزيز باقي نماند.
6-ازاصطلاحات پيچيده علمي که نتيجه آن اختصاص کتاب به صنف خاصي است در متن کتاب دوري و بهنگام ضرورت در پاورقي آمده تا براي دانشمندان و صاحب نظرات نيز مفيد باشد.
تفسيرنمونه که شامل 27 جلد است توسط احمد علي بابائي تلخيص شده و بارها در پنج جلد به چاپ رسيده است. تفسير (الا مثل في تفسير کتاب الله المنزل) از جمله آثار تفسيري آيه الله مکارم شيرازي است که بسياري از ويژگي هاي تفسير نمونه،از جمله سادگي و بيان اشکالات و پاسخ هاي آنها، عدم توجه به مسائل ادبي و عرفاني را داراست. (18)
با اين تفاوت که اين تفسير برخلاف تفسير نمونه، به زبان عربي نگاشته و در 20 مجلد نگاشته شده است. در تدوين اين تفسير نيز بزرگاني نظير محمد جعفر امام شيرازي، محمدرضا آشتياني، اسدالله ايماني، داود الهامي و ... همکاري داشته اند. از جمله آثار تفسيري آيه الله مکارم شيرازي تفسير موضوعي قرآن تحت عنوان (پيام قرآن) است که در آن موضوعات مختلف مطروحه در قرآن بر اساس (القرآن بفسر بعضه بعضاً) مورد تفسير و تبيين و بررسي واقع شده است.